Το εν λόγω δημοσίευμα έχει μεταφερθεί αυτούσιο από την προσωπική μου προπτυχιακή εργασία που παρέδωσα κατά τη διάρκεια παρακολούθησης της ΘΕ ΕΛΠ12 του ΕΑΠ για το ακαδημαϊκό έτος 2009 - 2010.
ΕΙΣΑΓΩΓΗΣτην προσπάθεια εξευρωπαϊσμού και σύνδεσης με το ένδοξο αρχαιοελληνικό παρελθόν, το νεοσύστατο ελληνικό κράτος θα αποτελούσε ένα πρόσφορο έδαφος μεταλαμπάδευσης του ευρωπαϊκού ρομαντικού κλασικισμού στην αρχιτεκτονική του, ο οποίος σταδιακά θα εξελισσόταν σε έναν αμιγή ελληνικό κλασικισμό, με προεκτάσεις και εκφάνσεις που φτάνουν έως τις μέρες μας.
Με βάση τα αναφερόμενα και λαμβάνοντας ως παραδείγματα το πρώην Μέγαρο του Ανδρέα Συγγρού και νυν κεντρικό κτίριο του Υπουργείου Εξωτερικών, έργο των Τσίλλερ, Σούτζου και Πιάτ που ανεγέρθη τα έτη 1872-1873 και βρίσκεται επί των οδών Βασιλίσσης Σοφίας 5 και Ζαλοκώστα, καθώς και της νέας αυτόνομης πτέρυγάς του κατασκευασμένης την περίοδο 1973-1977 από τους αρχιτέκτονες Ι.Βικέλα και Π.Μιχαλέα στη συμβολή των οδών Ακαδημίας και Βασιλίσσης Σοφίας, αρχικά θα προβούμε στην περιγραφή, στην τεχνική και τεχνοτροπική τους ανάλυση. Στη συνέχεια σκοπός της εργασίας μας είναι να καταδείξουμε τις πολιτισμικές, γεωγραφικές, οικονομικές, και κοινωνικοπολιτικές ανάγκες που οδήγησαν τη μεταστέγαση του Υπουργείου Εξωτερικών στο ανακαινισμένο Μέγαρο Συγγρού, το λόγο ανέγερσης της σύγχρονης αυτόνομης πτέρυγάς του, την αρχιτεκτονική δράση και το ύφος του Ι.Βικέλα αλλά και την κριτική στάση που τηρήθηκε και τηρείται ακόμα έναντι της συνύπαρξης δύο τόσο διαφορετικών αρχιτεκτονικών ρυθμών στο ίδιο κτίριο.
1. ΤΟ ΝΕΟΚΛΑΣΙΚΟ ΚΤΙΡΙΟ ΤΟΥ ΥΠΟΥΡΓΕΙΟΥ ΕΞΩΤΕΡΙΚΩΝ ( ΠΡΩΗΝ ΜΕΓΑΡΟ ΑΝΔΡΕΑ ΣΥΓΓΡΟΥ ) 1872-1873.
Το νεοκλασικό κεντρικό κτίριο του Υπουργείου Εξωτερικών (Εικ.1), γνωστό και με την ονομασία Μέγαρο Συγγρού, βρίσκεται στη συμβολή των οδών Βασιλίσσης Σοφίας 5 (πρώην Κηφισίας) και Ζαλοκώστα, καταλαμβάνοντας συνολική έκταση 724τ.μ. Το Μέγαρο κατασκευάστηκε τα έτη 1872-1873, για λογαριασμό του Κωνσταντινουπολίτη επιχειρηματία Ανδρέα Συγγρού, στηριζόμενο σε προσχέδια του Ε.Τσίλλερ. Κατά τη διάρκεια όμως της ανέγερσής του θα τροποποιηθεί σημαντικά από τους Α.Συγγρό, Πιατ και Ν.Σούτζο ενώ ως κληροδότημα του Ελληνικού Δημοσίου, θα μετασκευαστεί ριζικά τη δεκαετία 1930-1940, αποκτώντας και την τελική του μορφή
[1].
Συγκεκριμένα σε ένα οικόπεδο έκτασης 2.262 τ.μ
[2], συναντούμε ογκώδες κτίσμα λευκού χρώματος αποτελούμενο από υπόγειο ,ισόγειο , α΄ όροφο , β΄ όροφο ενταγμένο σε εσοχή μεγάλης επιφάνειας και δώμα. Η τοιχοποιία του κτίσματος διατρέχεται από παράλληλες ισοϋψείς εγχάρακτες ζώνες ενώ οι δύο στέγες του απολήγουν σε ισομεγέθη συμπαγή και ενιαία στηθαία. Από την οδό Βασιλίσσης Σοφίας διακρίνεται η όμοια διατεταγμένη πενταμερής κύρια όψη του κτιρίου καθώς και το επιβλητικό σε ύψος προστώο της κεντρικής εισόδου που καταλήγει σε στέγαστρο με τριγωνικό αέτωμα. Η έντονη εξοχή του προστώου που λειτουργεί ως εξώστης του α΄ ορόφου, περιβάλλεται από δύο πλαϊνούς πεσσούς και δύο κεντρικούς στυλοβάτες ιωνικού ρυθμού. Αντιστοίχως οι ίδιοι πεσσοί και στυλοβάτες εμφανίζονται και στο ισόγειο του προστώου, μόνο που τα ιωνικά κιονόκρανα έχουν αντικατασταθεί από δωρικά ενώ παράλληλα εμφανίζεται και μαρμάρινη κλίμακα χαμηλού ύψους. Περιμετρικά του κτιρίου προβάλλονται ίδιων διαστάσεων παράθυρα και μικροί εξώστες, με προέχουσες παραστάδες που φέρουν ιωνικά επιθήματα
[3].
Στο Μέγαρο Συγγρού όπως και σε όλα τα νεοκλασικά κτίρια της εποχής εφαρμόζεται η τεχνική της ανθρωπομορφικής αντίληψης, δηλαδή η κατασκευή βάσης, κεντρικού διώροφου κορμού και στέψης από μάρμαρο ,λίθους ,γύψινα και μεταλλικά διακοσμητικά στοιχεία
[4].
Τεχνοτροπικά το κτίριο εμφανίζει ένα κράμα αρχιτεκτονικών ρευμάτων λόγω των πολλαπλών μετατροπών που υπέστη. Συγκεκριμένα από τα προσχέδια του Τσίλλερ παρουσιάζεται μία πρόσμιξη του ελληνικού κλασικισμού με τον ευρωπαϊκό ρομαντισμό, καθώς εκτός των κλασικιστικών παραστάδων, του αετώματος , των εξωστών και της λευκής επιφάνειας ,έρχονται να προστεθούν αναγεννησιακά στοιχεία όπως το κλιμακοστάσιο της εισόδου και η επιμήκης τοξοστοιχία
[5]. Οι δομικές προσθήκες εν συνεχεία των Συγγρού , Πιατ και Σούτζου δεν θα αλλοιώσουν σχεδόν καθόλου την τεχνοτροπία του οικήματος
[6]. Αντιθέτως η επακόλουθη τάση αναβίωσης και εφαρμογής του αυστηρού κλασικισμού στα δημόσια κυρίως οικοδομήματα που εμφανίστηκε τη δεκαετία 1930-1940 και η μετασκευή του κτιρίου από το Ελληνικό Δημόσιο την ίδια χρονική περίοδο, θα επιφέρει καθοριστικές τεχνοτροπικές αλλαγές τόσο με την αλλοίωση της επιμήκους τοξοστοιχίας του όσο και με την προσθήκη του πανύψηλου προστώου με το αέτωμα και τους δωρικούς στυλοβάτες αποδίδοντάς του εν τέλει, μία έντονη κλασικιστική όψη
[7].
Η επιλογή της τοποθεσίας ανέγερσης του Μεγάρου από τον Ανδρέα Συγγρό δεν ήταν τυχαία. Ο ίδιος αποτελούσε μέρος της αριστοκρατικής ελίτ των Αθηνών η οποία εκείνη την εποχή απαρτιζόταν από τους πλούσιους Έλληνες των παροικιών που ζούσαν στην πόλη, τους Βαυαρούς αξιωματούχους και τους ελάχιστους γηγενείς Αθηναίους. Ως εκ τούτου, η αγορά του οικοπέδου που βρισκόταν παραπλεύρως των βασιλικών ανακτόρων και η δόμηση οικήματος σύμφωνα με τις επιταγές της επίσημης αρχιτεκτονικής που ακολουθούσε το νεοκλασικισμό, σήμαινε αυτομάτως την ανάγκη του Συγγρού και κατά επέκταση της μεγαλοαστικής τάξης που εκπροσωπούσε, για μία αξιοπρόσεχτη πολιτικο-οικονομικοκοινωνική επίδειξη και αυτοπροβολή
[8].Το Μέγαρο Συγγρού θα κληροδοτηθεί στο Ελληνικό Δημόσιο το 1921 από την χήρα σύζυγό του, με την προϋπόθεση να χρησιμοποιηθεί ως οίκημα του Υπουργείου Εξωτερικών
[9].
Το 1922 η Μεγάλη Ιδέα θα χαθεί μέσα στα συντρίμμια της Σμύρνης και ένα πολυπληθές κύμα προσφύγων θα κατακλύσει την Αθήνα προκαλώντας ανάλογες κοινωνικές και πολεοδομικές ανακατατάξεις ειδικότερα στο κέντρο της πόλης
[10]. Στη δεκαετία 1930-1940 ο ελληνοκεντρισμός και η σύλληψη της δημιουργίας του «Τρίτου Ελληνικού Πολιτισμού» από το Μεταξικό καθεστώς, θα επαναφέρει στο προσκήνιο το νεοκλασικισμό ως απαύγασμα Υψηλής Τέχνης και μέσου αντίστασης στα ποικίλα μοντέρνα Ευρωπαϊκά ρεύματα
[11]. Το Μέγαρο Συγγρού με το δημόσιο πια λειτουργικό χαρακτήρα του και με κληρονομημένη τη νεοκλασική αρχιτεκτονική του, μετασκευάστηκε σε πιο αυστηρές κλασικιστικές γραμμές
[12] με σκοπό την εξυπηρέτηση των νέων εθνικιστικών αντιλήψεων και προγονολατρείας που ήθελε να προβάλει το ελληνικό κράτος, μέσα από το πρώτο κατά την τάξη Υπουργείο του.
2.Η ΝΕΑ ΠΤΕΡΥΓΑ ΤΟΥ ΥΠΟΥΡΓΕΙΟΥ ΕΞΩΤΕΡΙΚΩΝ 1973-1977 ΚΑΙ Η ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΔΡΑΣΗ ΤΟΥ ΙΩΑΝΝΗ ΒΙΚΕΛΑΣυνεχίζοντας την περιήγησή μας στο Υπουργείο Εξωτερικών, θα γνωρίσουμε τη σύγχρονη αυτόνομη πτέρυγά του που βρίσκεται στη συμβολή των οδών Ακαδημίας και Βασιλίσσης Σοφίας (Εικ.2) . Κατασκευασμένη μεταξύ των ετών 1973-1977 από τον Ι.Βικέλα σε συνεργασία με τον Π.Μιχαλέα και σε μία απόσταση μόλις έξι μέτρων να την χωρίζει από την κυρίως πλαϊνή πλευρά του νεοκλασικού κτιρίου, η νέα πτέρυγα θα αποτελέσει ουσιαστικά την επέκταση του υφιστάμενου λειτουργικού χώρου του παλαιού κτίσματος
[13]।
Πιο αναλυτικά στο ευρύτερο οικόπεδο των 4.316 τ.μ που κατέχει το Υπουργείο Εξωτερικών ανάμεσα στις οδούς Βασιλίσσης Σοφίας, Ζαλοκώστα και Ακαδημίας
[14], συναντούμε ένα ορθογώνιο υψηλό κτίσμα με όμοιες κατακόρυφες εναλλασσόμενες επικαλύψεις της εξωτερικής του όψης από μαύρους υαλοπίνακες και λευκές μαρμάρινες επενδύσεις, οι οποίες τέμνονται με το περιμετρικό μαρμάρινο γείσο της στέψης. Αποτελούμενο από επτά ορόφους γραφείων, διώροφο ισόγειο, ημιώροφο και υπόγειες θέσεις στάθμευσης, το οικοδόμημα φέρει βαθιά εγκοπή ακριβώς στο ύψος της στέγης του νεοκλασικού κτιρίου, δημιουργώντας κατά αυτό τον τρόπο την οφθαλμαπάτη ενός ενιαίου οικοδομικού συγκροτήματος
[15].
Στη νέα πτέρυγα του Υπουργείου Εξωτερικών εφαρμόζεται πιστά η τεχνική του τοιχοπετάσματος (curtain wall), η τοποθέτηση δηλαδή αυτοφερόμενων κατασκευών από γυαλί ,μάρμαρο και άλλων συμβατών υλικών επάνω σε έναν αλουμινένιο σκελετό, το γνωστό και ως κάναβο
[16].
Η τεχνοτροπία της νέας πτέρυγας του Υπουργείου Εξωτερικών απορρέει από την επιμειξία του μεταπολεμικού νεοκλασικισμού με τη σύγχρονη τεχνολογία
[17] προσαρμοσμένη στους αισθητικούς περιορισμούς που επέβαλε η παρουσία του υφιστάμενου νεοκλασικού κτιρίου. Η προσθήκη των κάθετων μαρμάρινων επενδύσεων σε συνδυασμό με το γείσο της στέψης και το μαύρο φόντο των υαλοπινάκων στόχευε έστω και μινιμαλιστικά, αφενός μεν να προβάλλει υποσυνείδητα στο θεατή εικόνες κιονοστοιχιών που απαντιόνται σε δωρικούς ναούς της ελληνικής αρχαιότητας, αφετέρου δε να επιτύχει την αρμονική συνύπαρξη δύο τόσο ρυθμολογικά διαφορετικών κτιρίων
[18].
Η έναρξη ανέγερσης της νέας πτέρυγας του Υπουργείου Εξωτερικών το 1973 έρχεται σε μία κρίσιμη πολιτική περίοδο για την Ελλάδα καθώς όμοια με το ’30, βίωνε για δεύτερη φορά στην ιστορία της ένα δικτατορικό καθεστώς με τις συνήθεις εθνοκεντρικές εμμονές. Παρόλα αυτά, ο αρχιτεκτονικός αφαιρετισμός του Βικέλα που υπέκρυπτε συνειδητά τα αρχαιοπρεπή ελληνικά στοιχεία, θα κατάφερνε να υπερκεράσει την εκχυδαϊσμένη επίσημη αρχιτεκτονική του καθεστώτος
[19]. Ταυτόχρονα ο εκδημοκρατισμός της χώρας το 1974 και οι ανάγκες προβολής ενός σύγχρονου και αξιόπιστου θεσμικά ελληνικού κράτους που θα το τοποθετούσαν με αξιώσεις στις διεθνείς επάλξεις, θα καταστήσουν ακόμη πιο σαφείς τις απαιτήσεις για απομάκρυνση από τον αυστηρό κλασικισμό, καθώς επίσης και για την περαιτέρω πλουραλιστική ανάπτυξη νευραλγικών δημόσιων υπηρεσιών όπως ήταν μεταξύ άλλων και το Υπουργείο Εξωτερικών.
Ο Ι.Βικέλας, εκτός από την κατασκευή της προσθήκης του Υπουργείου Εξωτερικών που θα προκαλούσε σωρεία αντιδράσεων για διαφόρους λόγους τους οποίους και θα προσεγγίσουμε στη συνέχεια της παρούσας εργασίας, θα γίνει ευρύτερα γνωστός στην ελληνική κοινωνία με την ανέγερση του Πύργου των Αθηνών τα έτη 1968-1971
[20], ταυτίζοντας έτσι το όνομά του με την κατασκευή των πρώτων υψηλών κτιρίων στην Ελλάδα.. Με άμεσες επιρροές από τα νεότερα αμερικανικά και μεταπολεμικά νεοκλασικά αρχιτεκτονικά ρεύματα αλλά και από τα έργα των E.Stone και S.O.M,
[21] ο Βικέλας θα κατασκευάσει πάνω από 800 ιδιωτικά και δημόσια κτίρια χρησιμοποιώντας κατά κόρον το γυαλί, το αλουμίνιο , το μάρμαρο αλλά και άλλα υλικά που μπορούσαν να προσαρμοσθούν με ασφάλεια στον κάναβο. Μάλιστα η ιδιαίτερη προτίμηση του Βικέλα στην χρήση ξένων και ενεργοβόρων για το κλίμα της Ελλάδας υλικών ,θα αποτελούσε μία από τις πολλές αφορμές ώστε να επικριθεί το έργο του ως μία Υψηλή αρχιτεκτονική γυάλινων-καθρεπτών κτιρίων μεσαίου γούστου και άνευ κοινωνικού, αισθητικού και γεωγραφικού προσανατολισμού
[22].
३.Η ΣΥΝΥΠΑΡΞΗ ΔΥΟ ΔΙΑΦΟΡΕΤΙΚΩΝ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΩΝ ΡΥΘΜΩΝ ΣΤΟ ΚΤΙΡΙΟ ΤΟΥ ΥΠΟΥΡΓΕΙΟΥ ΕΞΩΤΕΡΙΚΩΝ: ΚΡΙΣΕΙΣ ΚΑΙ ΕΠΙΚΡΙΣΕΙΣ
Ο ασυνήθιστος αρχιτεκτονικός ρυθμός της προσθήκης του Υπουργείου Εξωτερικών που κινούταν σε εντελώς αντίθετη κλίμακα αναλογιών και τεχνοτροπίας εν συγκρίσει με το υφιστάμενο νεοκλασικό κτίριο, έδωσε λαβή για νέες επικρίσεις και σχόλια. Ο αναπολών για παράδειγμα την ρομαντική νεοκλασική Αθήνα αλλά και συνάμα ευαισθητοποιημένος σε περιβαλλοντολογικά θέματα ακαδημαϊκός, Σόλων Κυδωνιάτης, θα αναφερόταν σε σύνθλιψη του παλαιού κτιρίου από το νέο
[23].
Στη συνέχεια και συγκεκριμένα το 1978, ένα άρθρο από την εφημερίδα «Τα Νέα», θα αγνοήσει παντελώς το όνομα του Π.Μιχαλέα και θα χαρακτηρίσει τη νέα πτέρυγα του Υπουργείου Εξωτερικών, ως ένα αρχιτεκτονικό επίτευγμα με σαφή κυριάρχηση της βικελικής γραμμής. Κατόπιν αυτής της δημοσίευσης και μέσα από ποικίλες επιστολές διαμαρτυρίας διαφόρων Αθηναίων αρχιτεκτόνων προς τον ημερήσιο Τύπο, το νέο κτίριο θα παρομοιαστεί με ορθογώνιο κουτί που στέκεται παράταιρα στον περιβάλλοντα χώρο
[24]. Ο Βικέλας με τη σειρά του και στην προσπάθεια να αντικρούσει τους επικριτές του, θα εκθειάσει με σαφή τρόπο συγκεκριμένα τεχνοτροπικά στοιχεία που αποδείκνυαν κατά την άποψή του, έναν εξυγιασμένο Ελληνικό αρχιτεκτονικό ρυθμό στο έργο του, απαλλαγμένο από δυτικότροπες αντιγραφές
[25].
Πέρα από όλη αυτή την παραφιλολογία που μπορεί να κατευθυνόταν είτε από συναισθηματικά κριτήρια και ευαισθησίες είτε από επαγγελματικές εμπάθειες και οικονομικά συμφέροντα, ο σύγχρονος Αθηναίος θεατής δεν φαίνεται να επηρεάζεται άμεσα από τη συνύπαρξη δύο τόσο διαφορετικών αρχιτεκτονικών ρυθμών στο ίδιο κτίριο. Ενδεχομένως μάλιστα η ίδια η ύπαρξη του νεοκλασικού κτιρίου του Υπουργείου Εξωτερικών σε μία τσιμεντούπολη με άναρχη δόμηση όπως είναι η Αθήνα, με τα περισσότερα νεοκλασικά της να έχουν ήδη κατεδαφιστεί και τα εναπομείναντά της να καλύπτονται από διαφημιστικές και εμπορικές επιγραφές , να προκαλεί περισσότερα ερωτηματικά για το λόγο της έως τώρα παρουσίας του, από ότι η σύγχρονη πτέρυγά του. Δεν πρέπει άλλωστε να αγνοούμε την υποκειμενικότητα στην αισθητική αντίληψη του κάθε ατόμου όπως και το μέτρο πρόσληψης και επεξεργασίας των οπτικών μηνυμάτων που δέχεται καθημερινά. Αν τελικά ο Βικέλας κατάφερε να συνδέσει με το δικό του αφαιρετικό τρόπο τη σύγχρονη με τη νεοκλασική αρχιτεκτονική, αυτό είναι ένα θέμα που ενδιαφέρει πολύ λιγότερο σήμερα την κοινή γνώμη . Εκείνο που θα πρέπει να αξιολογηθεί σύμφωνα με τις απαιτήσεις και τους ταχείς ρυθμούς ανάπτυξης της σύγχρονης ελληνικής κοινωνίας είναι, εάν τελικά επετεύχθη η πλήρης αξιοποίηση και ο εκσυγχρονισμός των υπηρεσιών του Υπουργείου Εξωτερικών με την επέκταση του λειτουργικού του χώρου και κατά πόσο ο χώρος αυτός συμβαδίζει ή επιβαρύνει τις κλιματολογικές και ενεργειακές συνθήκες του αττικού περιβάλλοντος.
ΕΠΙΛΟΓΟΣ
Μετά και τη σύντομη γνωριμία μας με το νεοκλασικό κτίριο του Υπουργείου Εξωτερικών και της νέας πτέρυγάς του συμπεραίνουμε πως ο ελληνικός κλασικισμός ή νεοκλασικισμός όπως αποκαλείται σήμερα, εμφανίστηκε άλλοτε άμεσα και άλλοτε έμμεσα στη διαμόρφωση της επίσημης ελληνικής αρχιτεκτονικής। Στις δύσκολες ιστορικές και πολιτικές συγκυρίες της χώρας, ο ακραίος νεοκλασικισμός στη δημόσια αρχιτεκτονική της Ελλάδας λειτουργούσε ως πανάκεια στην τόνωση και αφύπνιση της εθνικής συνείδησης και της αντιμετώπισης του Ευρωπαϊκού πολιτισμικού ιμπεριαλισμού αλλά και ως μέσο προβολής της εθνοκεντρικής πολιτικής των εκάστοτε δικτατορικών καθεστώτων. Αντιθέτως, η σχεδόν αφαιρετική προσέγγιση του νεοκλασικισμού στη σύγχρονη εποχή αφενός μεν προκάλεσε και θα προκαλεί τη συνήθη αντίδραση των ένθερμων υποστηρικτών της κλασικής Ελληνικής μνημειακής παράδοσης αφετέρου δε, επισημοποίησε την πρόσμιξη της ελληνικότητας με την τεχνολογία, έχοντας ως σκοπό την προσαρμογή των νεοαναγειρόμενων δημόσιων οικοδομημάτων στις καθημερινές ανάγκες της σύγχρονης ελληνικής κοινωνίας.
[1] Ν.Ιωαννίδου, «Το Μέγαρο Ανδρέα Συγγρού , σημερινή έδρα του Υπουργείου Εξωτερικών στην οδό Βασιλίσσης Σοφίας αρ.5», Αρχείο Τεχνικής Διεύθυνσης Υπουργείου Εξωτερικών, Αθήνα 1997, δικτυακή πύλη: http://www.mfa.gr/www.mfa.gr/el-GR/The+Ministry/History/Facilities/
[2] Στο ίδιο , δικτυακή πύλη: http://www.mfa.gr/www.mfa.gr/el-GR/The+Ministry/History/Facilities/
[3] Στο ίδιο, δικτυακή πύλη: http://www.mfa.gr/www.mfa.gr/el-GR/The+Ministry/History/Facilities/
[4] Δ.Φιλιππίδης, Νεοελληνική Αρχιτεκτονική, εκδόσεις Μέλισσα, Αθήνα 1984, σελ. 90.
[5] Στο ίδιο, σελ.90.
[6] Ν.Ιωαννίδου, ό.π. δικτυακή πύλη: http://www.mfa.gr/www.mfa.gr/el-GR/The+Ministry/History/Facilities/
[7] Ν.Ιωαννίδου, «Το Μέγαρο Ανδρέα Συγγρού , σημερινή έδρα του Υπουργείου Εξωτερικών στην οδό Βασιλίσσης Σοφίας αρ.5», Αρχείο Τεχνικής Διεύθυνσης Υπουργείου Εξωτερικών, Αθήνα 1997, δικτυακή πύλη: http://www.mfa.gr/www.mfa.gr/el-GR/The+Ministry/History/Facilities/
[8] Μ.Γ.Μπίρης, Μισός Αιώνας Αθηναϊκής Αρχιτεκτονικής 1875-1925, εκδόσεις Ε.Μ.Π., Αθήνα 1987, σελ. 2.
[9] Ν.Ιωαννίδου, ό.π. δικτυακή πύλη: http://www.mfa.gr/www.mfa.gr/el-GR/The+Ministry/History/Facilities/
[10] Μ.Γ.Μπίρης, ό.π. σελ. 7.
[11] Δ.Φιλιππίδης, Νεοελληνική Αρχιτεκτονική, εκδόσεις Μέλισσα, Αθήνα 1984, σ.σ.183-187.
[12] Ν.Ιωαννίδου, «Το Μέγαρο Ανδρέα Συγγρού , σημερινή έδρα του Υπουργείου Εξωτερικών στην οδό Βασιλίσσης Σοφίας αρ.5», Αρχείο Τεχνικής Διεύθυνσης Υπουργείου Εξωτερικών, Αθήνα 1997, δικτυακή πύλη: http://www.mfa.gr/www.mfa.gr/el-GR/The+Ministry/History/Facilities/
[13] Ι.Βικέλας, Α.Βικέλας κ.α, Μελέτες – Η Νέα Πτέρυγα του Υπουργείου Εξωτερικών, δικτυακή πύλη: http://www.vikelas.gr/gr/project.asp?catid=615&pic=&data=1
[14] Ν.Ιωαννίδου , ό.π. δικτυακή πύλη: http://www.mfa.gr/www.mfa.gr/el-GR/The+Ministry/History/Facilities/
[15] Ι.Βικέλας, Α.Βικέλας κ.α, ό.π. δικτυακή πύλη: http://www.vikelas.gr/gr/project.asp?catid=615&pic=&data=1
[16] Δ.Φιλιππίδης, Νεοελληνική Αρχιτεκτονική, εκδόσεις Μέλισσα, Αθήνα 1984, σελ.294 & 338.
[17] Στο ίδιο, σελ.368.
[18] Δ.Φιλιππίδης, Ιστορία της Ελληνικής Αρχιτεκτονικής και Πολεοδομίας, Τόμος Δ΄, εκδόσεις Ε.Α.Π., Πάτρα 2001, σ.σ..75-77.
[19] Δ.Φιλιππίδης, ό.π. σελ.368.
[20] Δ.Φιλιππίδης, Νεοελληνική Αρχιτεκτονική, εκδόσεις Μέλισσα, Αθήνα 1984, σελ. 338.
[21] Στο ίδιο, σελ. 367
[22] Στο ίδιο, σελ.42.
[23] Σ.Κυδωνιάτης, Η Ελληνική Αρχιτεκτονική Αναγέννησις και η Κακοποίησις της, εκδόσεις Ε.Μ.Π., Αθήνα 1980, σελ.75-76.
[24] Π.Κόκκορης, «Διάλογος για το Υπουργείο Εξωτερικών», Άνθρωπος και Χώρος – Ελληνικό Αρχιτεκτονικό Περιοδικό, τεύχος 7-8, εκδόσεις Καραγκούνη, Αθήνα 1978, σελ.2 δικτυακή πύλη: http://www.akx.gr/07.asp
[25] Δ।Φιλιππίδης, Νεοελληνική Αρχιτεκτονική, εκδόσεις Μέλισσα, Αθήνα 1984, σελ. 368.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
ΚΥΔΩΝΙΑΤΗΣ ΣΟΛΩΝ
Η Ελληνική Αρχιτεκτονική Αναγέννησις και η Κακοποίησις της, εκδόσεις Ε.Μ.Π., Αθήνα 1980
ΜΠΙΡΗΣ Γ. ΜΑΝΟΣ
Μισός Αιώνας Αθηναϊκής Αρχιτεκτονικής 1875-1925, εκδόσεις Ε.Μ.Π., Αθήνα 1987
ΦΙΛΙΠΠΙΔΗΣ ΔΗΜΗΤΡΗΣ
Νεοελληνική Αρχιτεκτονική, εκδόσεις Μέλισσα, Αθήνα 1984
ΦΙΛΙΠΠΙΔΗΣ ΔΗΜΗΤΡΗΣ
Ιστορία της Ελληνικής Αρχιτεκτονικής και Πολεοδομίας, Τόμος Δ΄, εκδόσεις Ε.Α.Π., Πάτρα 2001
ΔΙΚΤΥΟΓΡΑΦΙΑ
ΒΙΚΕΛΑΣ ΙΩΑΝΝΗΣ και ΒΙΚΕΛΑΣ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ κ.α.
Μελέτες – Η Νέα Πτέρυγα του Υπουργείου Εξωτερικών, δικτυακή πύλη: http://www.vikelas.gr/gr/project.asp?catid=615&pic=&data=1
ΙΩΑΝΝΙΔΟΥ ΝΙΚΟΛΙΑ
«Το Μέγαρο Ανδρέα Συγγρού , σημερινή έδρα του Υπουργείου Εξωτερικών στην οδό Βασιλίσσης Σοφίας αρ.5», Αρχείο Τεχνικής Διεύθυνσης Υπουργείου Εξωτερικών, Αθήνα 1997, δικτυακή πύλη: http://www.mfa.gr/www.mfa.gr/el-GR/The+Ministry/History/Facilities/
ΚΟΚΚΟΡΗΣ ΠΑΝΟΣ
«Διάλογος για το Υπουργείο Εξωτερικών», Άνθρωπος και Χώρος – Ελληνικό Αρχιτεκτονικό Περιοδικό, τεύχος 7-8, εκδόσεις Καραγκούνη, Αθήνα 1978, σελ.2 δικτυακή πύλη: http://www.akx.gr/07.asp
