ΦΑΙΝΟΜΕΝΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΕΞΟΥΣΙΑΣ ΚΑΙ ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΗΣ ΟΡΓΑΝΩΣΗΣ ΣΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ ΧΑΛΚΟΥ

Βίκυ Καραντζά - Πολιτισμολόγος, ΕΛΠ42 Αθήνα 2014.

Εισαγωγή.

            Ο εγκλωβισμός της σύγχρονης σκέψης και αντίληψης σε μακραίωνα και παγιωμένα πολιτικά και πολιτειακά μοντέλα την καθιστά αρκετές φορές αδύναμη στο να ανιχνεύσει, να αξιολογήσει  και να ερμηνεύσει απρόσκοπτα και αντικειμενικά, συστήματα πολιτικής εξουσίας και οργάνωσης πολύ παλαιοτέρων εποχών. Ειδικότερα δε στον Ελλαδικό χώρο, τα κινητά και ακίνητα αρχαιολογικά μαρτύρια της Εποχής του Χαλκού περισσότερο ταυτίστηκαν με μορφές εξουσίας και διοίκησης των κλασικών ακόμη και των νεώτερων ευρωπαϊκών χρόνων, παρά συνδέθηκαν με γεγονότα που συνέβησαν υπό διαφορετικές συνθήκες και στιγμές. Ως εκ τούτου  μολονότι η Εποχή του Χαλκού και κυρίως η Μέση περίοδος και έπειτα είναι άμεσα συνυφασμένη με το θέμα της πολιτικής εξουσίας, εντούτοις τόσο η προγενέστερη ρομαντική περίοδος της Αρχαιολογίας όσο και η παλαιότητα αλλά και το είδος των ανασκαφών που διεξήχθησαν, αφενός δυσχέραιναν την εξαγωγή εύλογων συμπερασμάτων ,αφετέρου επέτρεψαν τη γένεση ποικίλων υποθέσεων[1].

            Σε μία προσπάθεια ορθής ανασύστασης του παρελθόντος και αναίρεσης των παραδομένων αντιλήψεων, σκοπός της παρούσας εργασίας θέτεται ο εντοπισμός και η περιγραφή φαινομένων εξουσίας και διοίκησης που εμφανίσθηκαν καθ’ όλη τη διάρκεια της Εποχής του Χαλκού μέσα από την ανάλυση, τη σύγκριση και την αντιπαραβολή οικοδομικών λειψάνων σε περιοχές υψηλού πολιτισμικού ενδιαφέροντος. Πιο συγκεκριμένα στην πρώτη ενότητα θα γνωρίσουμε τα ελάχιστα δείγματα εξουσίας και διοικητικής οργάνωσης της ΠΕΧ μέσα από τα αρχιτεκτονικά κατάλοιπα  της Λέρνας, της Αίγινας, της Τίρυνθας, των Ακοβίτικων και της Πολιόχνης. Στη δεύτερη ενότητα τα κρητικά οικοδομικά συγκροτήματα και ειδικότερα της Κνωσού και των Μαλίων θα μας ξεναγήσουν στα οικονομικά και πολιτικοκοινωνικά τεκταινόμενα της Μέσης και των αρχών της Ύστερης Εποχής του Χαλκού. Τέλος η εικόνα μας για την ΥΕΧ θα ολοκληρωθεί με το ανάκτορο των Μυκηνών λαμβάνοντας υπόψη εκείνα των γύρω περιοχών, καθώς και της Στερεάς Ελλάδας.

ΠΕΧ: Από τις Οικίες των διαδρόμων στο Βουλευτήριο της Πολιόχνης.

            Το ομαλό πέρασμα από τη Νεολιθική περίοδο στην ΠΕΧ θα έχει ως αποτέλεσμα τη διατήρηση για αρκετό χρονικό διάστημα του ίδιου αγροτοκτηνοτροφικού  οικονομικού συστήματος. Πάραυτα η ανάπτυξη της μεταλλοτεχνίας ευνοεί στη συνέχεια την άνθηση του ανταλλακτικού εμπορίου, της τέχνης και της οικιστικής εξέλιξης προκαλώντας ανάλογους μετασχηματισμούς στον κοινωνικό και πολιτικοοικονομικό τομέα. Αυτό φυσικά που θα πρέπει να σημειωθεί είναι πως οι εξελίξεις αυτές είναι σταδιακές στον χρόνο και δεν  εμφανίζονται με την ίδια συχνότητα σε όλα τα μήκη και τα πλάτη του Ελλαδικού χώρου[2]. Σε ένα σύστημα λογικής ακολουθίας, το μέταλλο, τα παράγωγά του και το εμπόριο, βοηθούν  στην αναδιοργάνωση του πρωτογενούς τομέα και στην αυξανόμενη αποθήκευση και ανταλλαγή προϊόντων μακράς διαρκείας όπως του κρασιού, του ελαιολάδου και του σίτου[3] απελευθερώνοντας τον άνθρωπο από το άγχος της καθημερινής επιβίωσης. Η αναδιάταξη του οικιστικού χώρου, η εφαρμογή νέων μεθόδων οικοδόμησης, η συγκέντρωση του πληθυσμού σε μεγαλύτερες ή πλεονάζουσες γεωφυσικά περιοχές, ο επανακαθορισμός των διαπροσωπικών και παραγωγικών σχέσεων εμφανίζονται ως φυσική συνέχεια των όσων προηγήθηκαν. Εν προκειμένω οι Οικίες με διαδρόμους στην ηπειρωτική κυρίως Ελλάδα καθίστανται με τη σειρά τους, τα πρωτοφανή κέντρα  πολιτικής και οικονομικής δραστηριότητας .

Οικίες με διαδρόμους εντοπίζουμε στη Λέρνα (Οικία Κεράμων ΠΕΧΙΙ ) και στην Αίγινα (Λευκή Οικία), καθώς ξεχωρίζουν από τα υπολείμματα κεραμιδιών και τοίχων. Οι συγκεκριμένες μακρόστενες οικίες βρίσκονται συνήθως εκτός της κώμης, στην κορυφή ενός εξάρματος ή βράχου. Περιβάλλονται από οχυρωματικό τείχος, διακρίνονται για το μεγάλο μέγεθός τους, τις φαρδιές και ενισχυμένες τοιχοποιίες τους, την παρουσία β΄ ορόφου με εξώστη και ξυλοδεσιάς για αντισεισμικούς λόγους, την κεραμοσκεπή, τα μικρά και μεγάλα δωμάτια, τους στενούς διαδρόμους, τους κλωβούς κλιμακοστασίων και των αποθηκών[4]. Όσον αφορά την αρχιτεκτονική τους μορφή, καταλαβαίνουμε ευθέως πως η πρωτόγνωρη για την εποχή χρήση κεραμιδιών στη σκεπή και η παρουσία β΄ορόφου αυτομάτως τις καθιστά αισθητικά, αλλά και λειτουργικά, ορόσημα πολιτικής αρχής και εξουσίας του τόπου[5]. Μάλιστα η Οικία των Κεράμων (εικ.1) οικοδομημένη επάνω στα ερείπια μίας παλαιότερης οικίας (BG) με διαφορετικό όμως προσανατολισμό και με πολύ μεγαλύτερες διαστάσεις τούτη την φορά,  εμπεριέχει στο εσωτερικό της ανάγλυφη διακοσμητική και πλήθος σφραγίδων ως αποδεικτικών στοιχείων ατομικής ιδιοκτησίας και συγκεντρωτικού οικονομικού ελέγχου[6]. Το θέμα που τίθεται από όλα αυτά τα αρχαιολογικά κατάλοιπα έγκειται στο αν η παρουσία του εκάστοτε άρχοντα στηριζόταν σε μία μόνιμη μορφή εξουσίας ή ήταν απλά συγκυριακή. Αν λάβουμε μάλιστα το προηγηθέν γεγονός της οικοδόμησης της Οικίας των Κεράμων επάνω στο κτήριο BG[7] αλλά και την μη εκ νέου δόμηση άλλου κτηρίου μετά την καταστροφή της από πυρκαγιά και την χρήση του χώρου της ως λατρευτικού τύμβου από τους κατοίκους της περιοχής, αναρωτιόμαστε τελικά, μήπως το ζήτημα της εξουσίας αφορούσε συγκεκριμένες φαμίλιες με οίκους εξουσίας οι οποίες έκλειναν τον κύκλο ζωής τους παραμένοντας όμως αναλλοίωτες στη δημόσια μνήμη, υπό τη μορφή ιερών συμβόλων.

Γενικότερα οι αμφιβολίες μας για μία διακριτά ιεραρχημένη εξουσία κατά την ΠΕΧ ενισχύονται από το κυκλικό κτήριο με διαδρόμους στην Τίρυνθα. Με αρχιτεκτονική καταγωγή από την προϊστορική Συρία, το κυκλικό κτήριο αν και ερμηνεύεται ως σιτοβολώνας[8], εντούτοις παραμένει ακόμη και σήμερα αινιγματικό ως προς την χρήση και την φύση του, καθώς δεν οδηγεί σε κέντρο εξουσίας. Το πρόβλημα όμως εντείνεται από την εξίσου παρουσία δύο σύγχρονων σε χρήση οικιών με διαδρόμους στα Ακοβίτικα[9]. Παρόλο από πολλούς τα μέγαρα με διαδρόμους εκλαμβάνονταν ως έδρες εξουσίας ενός μοναδικού τοπάρχη[10], εδώ η άποψη αυτή αναιρείται παντελώς, διότι αντιμετωπίζουμε την ταυτόχρονη παρουσία, δύο εξουσιαστών. Συμπερασματικά μπορούμε να υποστηρίξουμε πως ίσως δύο διακριτές στην τοπική κοινωνία φαμίλιες αναπτύσσοντας σχέσεις συγγένειας και εταιρείας με τον αυξανόμενο γύρω πληθυσμό διεκδικούσαν, πιθανόν και ανταγωνιστικά αναμεταξύ τους, ομοίως τα σκήπτρα της εξουσίας.

Προβληματισμό εν μέρει προκαλούν επίσης η παρουσία του Βουλευτηρίου, της Σιταποθήκης αλλά και των μεγάρων στην Πολιόχνη της Λήμνου. Η Πολιόχνη ένα πρώιμο και συνάμα ισχυρό οχυρωματικό αστικό κέντρο του ΒΑ Αιγαίου κτισμένο σε αξιοζήλευτη γεωστρατηγική θέση  με έντονη εμπορική δραστηριότητα εξέχουσα μεταλλοτεχνία και ανεπτυγμένη πολεοδομία, θεωρητικά αποκαλύπτει την πρώτη θεσμοθετημένη διοικητική και πολιτική εξουσία στα χρόνια της ΠΕΧ[11]. Το Βουλευτήριο ένας στενόμακρος χώρος με έκταση άνω των 50τ.μ., περιλαμβάνει δύο σειρές λίθινων εσωτερικών βαθμίδων στην ανατολική και δυτική του πτέρυγα, ενώ στη βορινή του πλευρά βρίσκεται η Σιταποθήκη, ένα μνημειώδες κτήριο αποθήκευσης των γεωργικών αποθεμάτων[12]. Την εικόνα συμπληρώνουν περί τα έτη 2400-2200 π.Χ τα τρία με τέσσερα νεοαναγειρόμενα μέγαρα της πόλης, καθώς και το μέγαρο 605 (2200-2100 π.Χ) της κεντρικής δημόσιας πλατείας[13].

Επί του παρόντος αμφιταλαντευόμαστε αν το Βουλευτήριο ορθώς ονομάστηκε από τους Ιταλούς[14] με την πολιτική ορολογία της Αγοράς που συναντούμε στους ιστορικούς και έπειτα χρόνους ή μήπως θα έπρεπε, αν λάβουμε υπόψη και την παράπλευρη παρουσία της Σιταποθήκης, να εκληφθεί απλά ως ένας χώρος συνάντησης εμπόρων ή λοιπών οικονομικών παραγόντων της περιοχής που απλώς δημοπρατούσαν, βάσει του ισχύοντος ανταλλακτικού συστήματος, τα προϊόντα τους. Από την άλλη πλευρά αν όντως λαμβάνονταν στο Βουλευτήριο πολιτικές και διοικητικές αποφάσεις,[15] προσπαθούμε να μαντέψουμε αν συμμετείχαν μόνο λίγοι κάτοικοι ή όλοι, κάτι που μοιάζει ανέφικτο λόγω της μικρής χωρητικότητάς του και βέβαια αν αυτοί που παραβρίσκονταν, προέρχονταν από όλα τα κοινωνικά στρώματα ή μόνο από την ελίτ της κάστας των εμπόρων και των επαγγελματιών τεχνιτών. Τέλος όσον αφορά την ανέγερση ολιγάριθμων μεγάρων, μάλλον ξανασυναντούμε την περίπτωση πρωτοκαθεδρίας διακεκριμένων οικονομικά οικογενειών της πόλης οι οποίες, εμμέσως πλην σαφώς, θα πρωταγωνιστούσαν στα πολιτικά δρώμενα της εποχής.

ΜΕΧ έως ΥΕΧΙΒ: Τα μινωικά Ανάκτορα και οι Επαύλεις.

            Κατά τη ΜΕΧ εμφανίζεται στην ηπειρωτική Ελλάδα και τα νησιά του Αιγαίου πολιτισμική στασιμότητα και κατάτμηση τερματίζοντας τα φαινόμενα πολιτικής εξουσίας και οργάνωσης που είχαν εμφανιστεί κατά τη διάρκεια της ΠΕΧ[16]. Αντιθέτως την περίοδο αυτή ως τις αρχές της ΥΕΧ, η μινωική Κρήτη θα δεσπόσει μέσα από τη θαλασσοκρατορία της, το εκτεταμένο εξαγωγικό και εισαγωγικό εμπορικό της δίκτυο  και το πρωτότυπο αρχιτεκτονικό  της σύστημα των ανακτόρων, σε όλους τους τομείς της ανθρώπινης δραστηριότητας. Ο λόγος ανέγερσης τέτοιου είδους οικιστικών συγκροτημάτων παραμένει ακόμη άγνωστος, αν και πολλοί υποστήριξαν πως οφείλεται σε μία μίμηση αναλόγων οικοδομημάτων της Εγγύς Ανατολής (Μάρι)[17]. Όμως αν προσέξουμε καλύτερα θα διαπιστώσουμε πως τα ανάκτορα εμφανίζονται πιθανόν ως απόρροια μίας εξελικτικής διαδικασίας των τοπικών οικημάτων της προηγουμένης περιόδου, η οποία τώρα εμφανίζεται  ενισχυμένη από την μεταβολή των πλούσιων αγροτικών κοινωνιών των κωμών της ΠΕΧ σε εμπορο-βιοτεχνικές αστικές κοινότητες,  παρά από μία καθεαυτού εξωτερική επιρροή[18]. Άλλωστε σε αντιπαραβολή με τις Οικίες των διαδρόμων και τις κλειστές αυλές των Φαραώ, τα μινωικά ανάκτορα αποτελούσαν μέρος και κέντρο των πόλεών τους[19] και όχι κάτι ανεξάρτητο από αυτές.

            Τα παλαιά ανάκτορα ( 2000-1600 π.Χ ) της Κνωσού, της Φαιστού, των Μαλίων και του Πετρά Σητείας (ΜΜΙΙΑ-ΜΜΙΙΒ) τα γνωρίζουμε μέσα από τα νέα γιατί οικοδομήθηκαν επάνω σε αυτά ύστερα από την φυσική και ενδεχομένως ανθρώπινη καταστροφή του 1700 περίπου[20]. Εκτός της επανοικοδόμησης στις ίδιες θέσεις κατά τη νεοανακτορική περίοδο, η οποία φθάνει μέχρι και την ΥΜΙΒ, θα προστεθεί και το ανάκτορο της Ζάκρου. Κοινά χαρακτηριστικά γνωρίσματα των ανακτόρων είναι η πρόσοψή τους η οποία βρίσκεται στην ορθογώνια Κεντρική Αυλή, καθώς και η τυποποιημένη αρχιτεκτονική τους η οποία τελείται υπό συγκεκριμένο λειτουργικό σχεδιασμό. Η άποψη αυτή ενισχύεται τόσο από την επιλογή των χώρων οίκησης και δόμησης των πόλεων ανάμεσα σε εύφορες πεδιάδες και πλησίον λιμανιών, όσο και από την χρήση καλής ποιότητας υλικών για την ανέγερση των ίδιων των ανακτόρων[21].

Σε γενικές γραμμές τα μινωικά ανάκτορα ήσαν πολυώροφα με προσανατολισμένη την Κεντρική Αυλή τους στον άξονα Βορρά-Νότου, ενώ περιέκλειαν  πλήθος δωματίων διαμονής και υποδοχής είτε στο ισόγειο είτε στους άνω ορόφους απαρτιζομένων από πολύθυρα και συστήματα αιθουσών. Στη δυτική πτέρυγα βρίσκονταν οι αποθήκες , οι αίθουσες υποδοχής και τα ιερά. Στους βορινούς ή ανατολικούς ισόγειους χώρους διαμονής τα συστήματα αιθουσών γειτνίαζαν με την ημιυπόγεια δεξαμενή των καθαρμών, στην οποία αποδίδεται λατρευτικός χαρακτήρας, καθώς η κατασκευή της από γυψόλιθο και η απουσία οπών για τη διαφυγή του νερού την χρήζουν ως τόπο διεξαγωγής διαβατηρίων τελετών και όχι ως πισίνα, γεγονός που πιστοποιείται από ανάλογη κατασκευή διακοσμημένη με τοιχογραφίες γυναικών στο Ακρωτήρι Θήρας (εικ2). Χώρους διαμονής και αποθηκευτικούς με αυλάκι για την φύλαξη υγρών όπως ελαιολάδου και οίνου, συναντούμε επίσης στα Ανατολικά του κτηρίου. Στη νότια πτέρυγα εντοπίζονται βιοτεχνικά εργαστήρια κατασκευής περίτεχνων και πολύτεχνων χειροτεχνημάτων και υφασμάτων, καθώς και αποθηκευτικοί χώροι, ενώ στη βόρεια διακρίνονται αίθουσες μαγειρείων, επίσημων συνάξεων και συμποσίων με πεσσούς[22].

Ενδιαφέρον αποκτούν τα εξωτερικά προσβάσιμα σιλό και οι χώροι φιλοξενίας των διερχομένων ταξιδιωτών (Ξενώνας Κνωσού) ,οι αινιγματώδεις κουλούρες ( Κνωσός) οι δρόμοι με κατεύθυνση στην πόλη, οι βαθμιδωτές πλατφόρμες στην Κνωσό, τα Μάλια ( Αγορά ), την Φαιστό και τα Γουρνιά και το εξαίρετο αποχετευτικό σύστημα της Ζάκρου[23]. Πάραυτα η κατασκευή πολλών επαύλεων του άστυ και της υπαίθρου, ακόμη και μικρότερων ανακτόρων κατά την νεοανακτορική εποχή με εμφανή στοιχεία παράπλευρης διοικητικής και πολιτικής λειτουργίας, μας κατευθύνει να  εκλάβουμε τον όρο «ανάκτορο» ως συμβατικό και  να τον αντικαταστήσουμε με αυτόν «του κτηρίου με Αυλή».  Όσον αφορά τη ρομαντική αντίληψη της Pax Minoica[24] και του ανοχύρωτου των ανακτόρων, τα αναλημματικά τείχη του Πετρά και των Μαλίων αποδεικνύουν ακριβώς το αντίθετο[25].

Τα ζητήματα πολιτικής και θρησκευτικής αρχής, καθώς και διοικητικής οργάνωσης φαίνονται πολύ πιο περίπλοκα, από όσο μπορούμε να φανταστούμε. Φαινομενικά το μνημειώδες και λαβυρινθώδες ανάκτορο της Κνωσού δείχνει να εξάρχει όλων των υπολοίπων, με την Φαιστό να λειτουργεί σαν ένα μεγάλο κέντρο επικοινωνίας. Εντούτοις από την Κνωσό δεν μπορούμε να εξάγουμε και τα πιο ασφαλή συμπεράσματα σχετικά με τη μορφή εξουσίας, καθώς υπέστη αρκετές μετασκευές ως προς τον τρόπο χρήσης και λειτουργίας της από τους Μυκηναίους αλλά και από τους ανασκαφείς της, οι οποίες παρερμηνεύτηκαν στην σύγχρονη εποχή με γνωστότερα παραδείγματα αυτά της Αίθουσας του Θρόνου  και του επινοημένου από την καλλιτεχνική παλέτα του Έβανς, Πρίγκηπα με τα Κρίνα[26]. Ως εκ τούτου  η θεωρία περί ενός βασιλιά-ιερέα παρόμοιου με τον Φαραώ, κρίνεται αναληθής.

Η άποψη αυτή ενδυναμώνεται αν αντιπαραβάλουμε την Κνωσό  με τα Μάλια στα οποία  η Συνοικία Μ, μία περιοχή με βιοτεχνικά εργαστήρια και εγκαταστάσεις κτισμένη σε αρκετή απόσταση από το ομώνυμο ανάκτορο, δείχνει να λειτουργεί ανεξάρτητα από αυτό καταδεικνύοντας μάλλον μία τοπικιστική ανώτερη αρχή[27]. Την κατάρριψη της ιδέας περί αδιαμφισβήτητης συγκεντρωτικής ανακτορικής εξουσίας ενισχύει άλλωστε και η Κρύπτη των Πεσσών, μίας υπόγειας λατρευτικής αίθουσας ΒΔ του ανακτόρου, άμεσα συνδεδεμένης με την Αγορά, η οποία έχει ερμηνευτεί κατά καιρούς είτε σαν χώρος σύσκεψης ενός τοπικού συμβουλίου γερόντων είτε ως τόπος διεξαγωγής των ταυροκαθαψίων και των λοιπών δημοσίων θεαμάτων και τελετουργιών[28]. Εν ολίγοις από την περίπτωση των Μαλίων μπορούμε να υποστηρίξουμε πως ίσως ο συγκερασμός και οι εταιρικές σχέσεις μεταξύ γενών και μικρών αυτόνομων οικονομικών μονάδων τύπου Συνοικίας Μ, να οδήγησαν εντέλει στη δημιουργία του φαινομένου «Ανάκτορο».

Η Κνωσός παρά τις όποιες δυσκολίες αντιμετωπίζουμε, εμφανίζεται να παραμένει κεντρομόλος πηγή πολιτικής, διοικητικής και θρησκευτικής εξουσίας και ίσως το πρότυπο μίμησης των υπολοίπων ανακτόρων και επαύλεων σε ένα πιθανό σύστημα κατατετμημένων διοικητικών περιφερειών . Αρχαιολογικά ευρήματα όπως σφραγίσματα και αποθέτης ιερογλυφικών και πινακίδων σε Γραμμική Α, πιστοποιούν την παρουσία μίας οργανωμένης γραφειοκρατικής διοίκησης, η οποία φρόντιζε για την εφαρμογή ενός ελεγχομένου οικονομικού συστήματος και φορολογίας[29]. Όσον αφορά τη θρησκεία, αν σκεφτούμε τις αποθήκες πλησίον των ιερών, τη δεξαμενή των καθαρμών με το πλήθος των τελετουργικών ευρημάτων , τις βαθμιδωτές πλατφόρμες, το Τριμερές Ιερό, την Κεντρική αυλή με τα ιερά της και τη Δυτική, η οποία πάντοτε επικοινωνούσε με την πόλη, το Μικρό Ανάκτορο, ένα κτίσμα προσαρτημένο στο μεγάλο με σαφή θρησκευτικό χαρακτήρα, όπως και τη  Βασιλική Έπαυλη στα ΒΔ με ανάλογα γνωρίσματα, καταλαβαίνουμε πόσο βαρύνοντα ρόλο διαδραμάτιζε η παρουσία του ανακτόρου και του ιερατείου του τόσο στον έλεγχο της εντός του συγκροτήματος βιοτεχνικής παραγωγής, όσο και στα δημόσια θρησκευτικά δρώμενα της μινωικής κοινωνίας[30]. Σε καμία όμως περίπτωση δεν πρέπει το θέμα και τα πρόσωπα της μινωικής θρησκείας να εξομοιωθούν με τη θεοκρατία της Ανατολής ούτε με το θεοκεντρικό προφίλ της ηπειρωτικής Ελλάδας, αφενός γιατί οι τοιχογραφίες (εικ.3) προσδίδουν έναν σαφή ανθρωποκεντρισμό, αφετέρου διότι ιερούς τόπους και ιερά ανακαλύπτουμε από τις κορυφές των βουνών και τα ανάκτορα έως την πιο μικρή οικία, αφήνοντας να εννοηθεί, η συλλογική λειτουργικότητα και συμμετοχή των πιστών στα δημόσια και ιδιωτικά τελετουργικά μυστήρια, η οποία μπορούσε να καταλήξει ακόμα και στην ανθρωποθυσία και ανθρωποφαγία, για το κοινό καλό[31].

Τέλος για το θέμα της πολιτικής εξουσίας, το ανάκτορο της Κνωσού λειτούργησε μάλλον ως δημόσιο κτήριο όπου εναλλάσσονταν διάφορες επιφανείς οικογένειες ή ομάδες με περιφερόμενη εξουσία, παρά ως μόνιμη έδρα ενός τοπάρχη. Άλλωστε η αυξανόμενη παρουσία των επαύλεων ( Νότια Οικία ) και ιδιωτικών βιοτεχνικών εργαστηρίων ( Ανεξερεύνητη Οικία )[32] με τη δυναμική παρουσία των εμπόρων και τεχνιτών, μας υπενθυμίζουν το φαινόμενο των Μαλίων και πολύ λιγότερο την περίπτωση υποτέλειας της κρητικής αριστοκρατίας στο ανάκτορο. Επιπροσθέτως πουθενά δεν συναντάμε παράσταση στην Κρήτη που να αποτυπώνει βασιλιά ή ηγεμόνα, οπότε εκ των πραγμάτων,  η λέξη Μίνως να μην ταυτίζεται με τον τίτλο Φαραώ[33] ή και να μην  υφίσταται καθόλου μέχρι και την ΥΕΧΙΒ. Πάραυτα δεν αμφισβητούμε την ύπαρξη ενός δομημένου κοινωνικού θρησκευτικού και οικονομικοπολιτικού θεσμού, όμως καθίσταται αδύνατο να εντοπίσουμε τον επικεφαλής του ή έστω να μάθουμε τη σύνθεσή του, λόγω του δυσερμήνευτου της Γραμμικής Α.

ΥΕΧΙΙΙ Α1: Τα μυκηναϊκά ανάκτορα και η Γραμμική Β΄.

            Τα μινωικά ανάκτορα θα καταστραφούν το 1450 π.Χ από άγνωστες αιτίες εκτός της Κνωσού η οποία αμέσως μετά περιέρχεται στην εξουσία των Μυκηναίων. Δεν είναι διόλου απίθανο η τελευταία, πριν την καταστροφή, ηγετική ομάδα-οικογένεια της Κνωσού στην προσπάθειά της να επιβληθεί επί της πόλης αλλά και ολόκληρης της νήσου να προσ-κάλεσε τους νέους κατακτητές[34]. Αυτό δεν θα μας παραξένευε αν αναλογιστούμε τους στενούς εμπορικούς, διπλωματικούς και λοιπούς δεσμούς που είχε αναπτύξει η Κνωσός με τις Μυκήνες και με άλλα μυκηναϊκά κέντρα τους τελευταίους δύο αιώνες[35]. Πολλοί άλλωστε πιστεύουν πως και η άνθηση του Μυκηναϊκού πολιτισμού οφείλεται εν μέρει από την κατάρρευση και τις επιρροές που δέχθηκε από την Κρήτη. Εντούτοις η Κρήτη ουδέποτε εμφανίστηκε ως τροχοπέδη στα τεκταινόμενα της ηπειρωτικής Ελλάδας[36]. Απεναντίας μετά τη στασιμότητα της ΜΕΧ, τώρα στην ηπειρωτική Ελλάδα της ΥΕΧΙΙΙ Α1 παρουσιάζεται μία ιδιαίτερη ανάπτυξη οφειλόμενη στην αύξηση του πληθυσμού, της αγροτικής παραγωγής και κτηνοτροφίας, της αποθήκευσης και εξαγωγής προϊόντων. Μάλιστα η σημαντικότερη τομή που καταγράφεται και καταμαρτυρείται από τα αρχαιολογικά κατάλοιπα, είναι η εμφάνιση μίας ευδιάκριτης συγκεντρωτικής και ιεραρχημένης κοινωνίας ενταγμένης πλήρως γύρω από το εκάστοτε τοπικό ανάκτορο[37].

            Ένα τέτοιο τοπικό ανάκτορο ήταν και αυτό των Μυκηνών. Κτισμένο σε τεχνητά άνδηρα, το ανάκτορο καταλαμβάνει το υψηλότερο σημείο της ακρόπολης της ομώνυμης πόλης θέτοντας εαυτόν, σύμβολο εξουσίας[38]. Οχυρωμένο με Κυκλώπεια Τείχη και εν αντιθέσει με τα μινωικά ανάκτορα αλλά παρεμφερώς με την Οικία των Κεράμων βρίσκεται αποκομμένο από την πόλη, καθώς η πρόσβαση στο εσωτερικό του γινόταν δια μέσου μίας μεγάλης αναβάθρας από την Πύλη των Λεόντων[39]. Το ανακτορικό συγκρότημα που μορφολογικά δεν θυμίζει την πολυπλοκότητα και την πολυσυνθετότητα των αντίστοιχων μινωικών, ούτε και τη διαρρύθμιση των Οικιών με διαδρόμους[40], περιλάμβανε τον ξενώνα, τη μεγάλη αυλή και  το μέγαρο , ένα ορθογώνιο γραμμικό τριμερές κτήριο αποτελούμενο  από τον πρόδρομο και τον δόμο με το θρόνο του ηγεμόνα, μία κεντρική εστία ανάμεσα σε τέσσερις κίονες και την αίθουσα[41]. Η Αίθουσα του θρόνου που τόσο είχε παρερμηνευθεί στην Κνωσό, εδώ βλέπουμε να λειτουργεί με την κυριολεκτική της έννοια, εφόσον καταδεικνύει πια τον επικεφαλής μίας εξουσίας ιδιαίτερα προφυλαγμένης. Επιπροσθέτως ιερά , βιοτεχνικά βασιλικά εργαστήρια και οικίες αξιωματούχων, βρίσκονται προσαρτημένα στο ανάκτορο[42].

Πέριξ της Ακροπόλεως εντοπίζεται ο Ταφικός Κύκλος Α΄ με τους πλούσιους τάφους των πρώτων ηγετών των Μυκηνών και εκτός αυτής, ο Ταφικός Κύκλος Β΄ με τους περίφημους θολωτούς τάφους έχοντας καταστεί αμφότεροι, τόποι ιεροί[43]. Άλλωστε η μνημειακή ταφική αρχιτεκτονική οριοθέτησε τη μνημειώδη αρχιτεκτονική του μυκηναϊκού κόσμου και εκτός των άλλων η νομιμοποίηση των ζώντων ηγετών εκπορευόταν από τη λατρεία των επωνύμων νεκρών. Μην ξεχνάμε επιπλέον πως η κατασκευή των πολυδάπανων θόλων αφορούσε την εγχώρια αριστοκρατία, η οποία κατά αυτό τον τρόπο, μπορούσε να επικαλεστεί και να ασκήσει τα κληρονομικά δικαιώματα εξουσίας που όπως φαίνεται υπερίσχυαν στο μυκηναϊκό πολιτικό σύστημα[44].  Πλησίον των τάφων απαντούμε και άλλες οικίες αξιωματούχων ( Νότια Οικία κ.α.) αλλά και ιερά (Οικία Τσούντα κ.α.)  συνδεόμενα όλα με το ανάκτορο μέσω μεγάλης πομπικής οδού και κλιμακοστασίου[45]. Νότια του Ταφικού Κύκλου Β βρίσκουμε και το συγκρότημα των τεσσάρων οικιών με πιο γνωστή, την Οικία του Λαδεμπόρου. Η σχέση του εν λόγω συγκροτήματος με το ανάκτορο παραμένει λίγο αινιγματική, παρόλη την εύρεση πινακίδων, καθώς δεν είμαστε βέβαιοι αν πρόκειται για μια συνοικία εργαστηρίων άμεσα εξαρτώμενη από αυτό ή για οικίες πλουσίων  εμπόρων ή για αποθηκευτικούς χώρους περίτεχνων βασιλικών προϊόντων και κέντρα διακομιδής των[46]. Όπως και να έχει, ο μνημειώδης και μεγαρικός χαρακτήρας των οικιών, υποδηλώνει τον σημαίνοντα ρόλο τους στον οικονομικό ρου του ανακτόρου των Μυκηνών[47], στοιχείο που διαφέρει σημαντικά από τις αυτόνομες λειτουργικά, μινωικές επαύλεις.

Εν συγκρίσει με τις προηγούμενες περιόδους, τα φαινόμενα εξουσίας και διοίκησης δείχνουν πολύ πιο ξεκάθαρα και αποσαφηνισμένα όχι μόνο χάρη στα αρχιτεκτονικά κατάλοιπα αλλά και εξαιτίας της αποκρυπτογράφησης της Γραμμικής Β΄ των πήλινων πινακίδων, σφραγισμάτων και επιγραφών[48], μία πληροφόρηση που στερούμαστε από τις αντίστοιχες της Γραμμικής Α΄ των μινωιτών . Ίσως χωρίς την «Κοινή» μυκηναϊκή γλώσσα[49], να ταλανιζόμασταν από τις αρχιτεκτονικές ομοιότητες και διαφορές μεταξύ ποικίλων περιοχών όπως επί παραδείγματι ανάμεσα στον οχυρωμένο αλλά άνευ ανακτόρου Γλα, στην πλούσια ανακτορική αλλά ανοχύρωτη Πύλο, στα μυκηναϊκά κέντρα των Αθηνών και των Θηβών με τους ανύπαρκτους θολωτούς τάφους και στα κτήρια της Τίρυνθας που συναγωνιζόντουσαν σε μεγαλείο και υπερβολή τις Μυκήνες[50]. Οι πήλινες πινακίδες και τα σφραγίσματα ιδιαιτέρως της Πύλου αλλά και άλλων περιοχών, όπως και της μυκηναϊκής Κνωσού, αφενός μας παρουσιάζουν έναν καλά οργανωμένο ανακτορικό μηχανισμό ο οποίος διαχειριζόταν ένα συγκροτημένο δίκτυο υφαντουργίας, μεταλλουργίας, εμπορίας μαλλιού, εκτροφής προβάτων, παρασκευής αρωματικών ελαίων, περίτεχνων και πανάκριβων χειροτεχνημάτων, ελέγχου κτημάτων και παραγωγής αυτών, αφετέρου μας αποκαλύπτουν, χωρίς βέβαια να εκλείπουν κάποιοι προβληματισμοί, την παρουσία του wanaka στην κορυφή της μυκηναϊκής εξουσίας, ενός προσώπου που δεν ταυτίζεται με απόλυτο μονάρχη και θεό, αλλά ενός βασιλιά που συνδέει το ανάκτορο και την περιοχή του, με το όνομά του[51]. Άλλωστε καθώς φαίνεται και αν κρίνουμε από τη λατρεία των τάφων, μάλλον η ανακτορική εξουσία αποτελούσε ζήτημα δυναστειών και όχι μεμονωμένων ατόμων[52].

Ως εκ τούτου σε μία εποχή όπου το χρηματοπιστωτικό σύστημα ήταν άγνωστο και η οικονομική ισχύς μετριόταν από την κατοχή κτημάτων και την υπέρογκη παραγωγή, λογικό ήταν  τα περισσότερα temeno να ανήκαν δικαιωματικά στον wanaka. Στη σειρά ακολουθούσε o lawageta, μάλλον κάποιος στρατιωτικός αρχηγός με ιδιαίτερα αυξημένα θρησκευτικά καθήκοντα και εξίσου αρκετά κτήματα. Εν συνεχεία απαντούμε τους eqeta, τους ανώτερους προφανώς αξιωματικούς ή τα επίλεκτα βασιλικά σώματα, αν αναλογιστούμε γενικότερα την πολεμική φύση των Μυκηναίων η οποία απεικονίζεται σε τοιχογραφίες ( Πύλος, εικ.4 ) και αγγεία ( Κρατήρας των Πολεμιστών) και αντιπαρέρχεται της ανθρωποκεντρικής και συνάμα μυστηριακής θρησκευτικής μινωικής κοινωνίας. Κατόπιν βρίσκουμε τους tereta (τελεσταί) επιφορτισμένους με διοικητικά και πιθανόν θρησκευτικά έργα. Ο όρος qasireu ίσως αντικατοπτρίζει τους επικεφαλής των συντεχνιών, παρά το βασιλιά όπως τον συναντούμε στον Όμηρο. Η σύνθεση συμπληρώνεται από τον damos τον φορολογούμενο πληθυσμό, τον damokoro ,τον βασιλικό φοροεισπράκτορα και τους doero, δηλαδή τους  δούλους, οι οποίοι υπηρετούσαν στα βασιλικά ανάκτορα και εργαστήρια είτε έχοντας αιχμαλωτιστεί είτε αγοραστεί σε σκλαβοπάζαρα. Κάποιοι άλλοι τίτλοι όπως korete και porokorete ( Πύλος ), εκπορεύονται μέσα από τις ιδιομορφίες και παραλλαγές της διοικητικής οργάνωσης του κάθε βασιλείου[53].

Από αυτό και μόνο κατανοούμε πως τα μυκηναϊκά βασίλεια λειτουργούσαν αυτόνομα και ανεξάρτητα το ένα από το άλλο αλλά και ως ισότιμοι διεκδικητές των ίδιων εύφορων πεδιάδων και προσβάσιμων θαλασσίων  οδών. Δεν είναι διόλου τυχαίο πως η Τίρυνθα, οι Μυκήνες και η Μιδέα, μοιράζονταν την πλούσια αργολική γη, ή η Πύλος, μολονότι ήταν ανοχύρωτη, προφανώς θα είχε στήσει οχυρά με φρουρές στη γύρω περιοχή (Περιστεριά)[54] για την επίβλεψη του Μεσσηνιακού κάμπου. Παρεμφερείς διαπιστώσεις μπορούμε να κάνουμε και για ανάλογες μυκηναϊκές θέσεις στη Βοιωτία, την Φωκίδα και τη Θεσσαλία. Εντούτοις μολονότι αποκλείουμε την τυχόν υπεροχή ενός βασιλείου έναντι κάποιου άλλου, λόγω του συνωστισμού τους στον εκάστοτε γεωργικό χώρο, αντιστοίχως θα αποκλείσουμε και την λειτουργία ενός βασιλικού ομοσπονδιακού συστήματος[55]. Ας σκεφτούμε μόνο τις δυσκολίες που αντιμετώπισε ο Αγαμέμνων να πείσει και να συγκεντρώσει τους άλλους βασιλείς για την εκστρατεία στην Τροία και φυσικά τον ακατάπαυστο ανταγωνισμό μεταξύ των ηγεμονικών οίκων[56]. Εν προκειμένω καταλήγουμε πως μεταξύ των βασιλείων επικρατούσαν σχέσεις μίσους και πάθους διανθισμένες είτε από επιγαμίες, διπλωματικές, εθιμοτυπικές και εμπορικές ανταλλαγές είτε ακόμα από ληστρικές επιδρομές και λαφυραγωγήσεις[57].

Η πτώση του Μυκηναϊκού κόσμου άλλωστε δεν προήλθε από την περίφημη κάθοδο των Δωριέων αλλά από τη διάρρηξη των εύθραυστων διαπολιτικών σχέσεων μεταξύ των βασιλείων σε συνδυασμό με την πρόκληση σοβαρών κοινωνικών αναταραχών, εξαιτίας της συγκεντρωτικής ανακτορικής δημοσιονομικής πολιτικής[58]. Τα γεγονότα μάλιστα ίσως να οδηγήθηκαν στο έσχατο σημείο τους μετά και τη γενικότερη κόπωση και λειψανδρία που προκάλεσαν τα μακρινά ταξίδια των Μυκηναίων με τους επονομαζόμενους λαούς των θαλασσών, με στόχο την επέκταση του εμπορικού τους δικτύου και την απόκτηση μεγαλύτερου πλούτου[59]. Συνεπώς στο χάος της ακυβερνησίας, διεκδικητές του θρόνου τύπου Αιγίσθου, φαίνεται να προσθέτουν το λιθαράκι της τελειωτικής καταστροφής.

Επίλογος.

            Μέσα από τα αρχαιολογικά κατάλοιπα της Εποχής του Χαλκού προσπαθήσαμε να ερμηνεύσουμε και να κατανοήσουμε πολιτικοοικονομικά και οργανωτικά συστήματα τα οποία μάλλον μας φαίνονται κάπως απόμακρα σε σχέση με τα σύγχρονα πολιτικά μας βιώματα. Παρεμπιπτόντως  οι Οικίες των διαδρόμων, τα μινωικά και μυκηναϊκά ανάκτορα, καθώς και η Γραμμική Β΄ κατέστησαν άλλες φορές με ευδιάκριτο και άλλες με κεκαλυμμένο τρόπο οι κατευθυντήριοι οδοί μας για την ανεύρεση και ερμηνεία των λόγων, των αιτιών και αφορμών ανάδυσης και σχηματισμού των πρώτων φαινομένων εξουσίας και διοικητικής οργάνωσης  του Ελλαδικού χώρου. Το συμπέρασμα που εξάγεται από όλη αυτή την σύντομη αναδρομή, είναι πως  οποτεδήποτε σημειώνεται η οποιαδήποτε τεχνολογική ή πολιτική εξέλιξη δεν οδηγούμαστε ταυτόχρονα και σε μία ισοδύναμη πολιτισμική. Απεναντίας η πρόοδος στην επινόηση ,την χρήση και διαχείριση μέσων για την επίτευξη του ευ ζην, προσδιορίζει τις ανθρώπινες σχέσεις, επαφές και πολιτισμένες συμπεριφορές, παρά διακρίνει το πληθυσμό μίας κοινωνίας σε ντόπιο ή ξένο, σε βάρβαρο ή ανεπτυγμένο. Εκ του αποτελέσματος και συγκριτικά με το σήμερα, η κοινωνικοπολιτική και διοικητική οργάνωση της εποχής των Οικιών με διαδρόμους, δεν θα μπορούσε να χαρακτηριστεί πολιτισμικά λιγότερο ανεπτυγμένη από τη μεταγενέστερη μινωική των πολύπλοκων ανακτόρων και των ανθρωποθυσιών, ούτε φυσικά η μνημειώδεις μυκηναϊκή , να χαρακτηριστεί περισσότερο βάρβαρη έναντι των προηγουμένων, εξαιτίας του πολεμοχαρούς και ιεραρχημένου της χαρακτήρα.

  

                       

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΕΙΚΟΝΩΝ

Εικόνα 1: Οικία των Κεράμων, Λέρνα.

Εικόνα 2: Οι κροκοσυλλέκτριες , Ανατολικός τοίχος της «δεξαμενής των καθαρμών» – Ξεστή 3 , Ακρωτήρι Θήρας.

Εικόνα 3: Λεπτομέρεια από Τοιχογραφία Πομπικού Διαδρόμου ,Κνωσός.

Εικόνα 4: Τοιχογραφία με σκηνή μάχης ,Ανάκτορο Νέστορος , Πύλος.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 

Αλεξίου Σ., «Απολογισμός και Προοπτικές των Αρχαιολογικών Ερευνών» στο Σ. Αλεξίου κ.α., Πεπραγμένα Θ΄ Διεθνούς Κρητολογικού Συνεδρίου- Ελούντα 2001, Ηράκλειο 2006.

Μαντζουράνη Ε., Προϊστορική Κρήτη- Τοπογραφία και Αρχιτεκτονική: Από τη νεολιθική Εποχή έως και τους νεοανακτορικούς χρόνους,  Αθήνα 2002 .

Mosse Cl. και  Schnapp Gourbeillon A., Επίτομη Ιστορία της Αρχαίας Ελλάδας (2.000 – 31 π.Χ ), μτφρ. Λ.Στεφάνου , Αθήνα 2007⁸.

Παπαγιαννοπούλου Α., «Οι Προϊστορικοί Χρόνοι» στο Α. Παπαγιαννοπούλου κ.α., Τέχνες Ι: Ελληνικές Εικαστικές Τέχνες, Επισκόπηση Ελληνικής Αρχιτεκτονικής και Πολεοδομίας- Προϊστορική και Κλασική Τέχνη, Τόμος Α,  Πάτρα 1999.

Πυργάκη Μ., « Η Εποχή του Χαλκού στον Ελληνικό Χώρο» στο Π. Πετρίδης κ.α., Αρχαιολογία στον Ελληνικό Χώρο: Κύρια Αρχαιολογικά Πεδία στον Ελληνικό Χώρο και η Πολιτισμική Αξία τους, Τόμος Β΄ , Πάτρα 2002.

Treuil R., Darcque P., Poursat J.Cl., και Touchais G., Οι Πολιτισμοί του Αιγαίου, μτφρ. Ο. Πολυχρονοπούλου και Α. Φιλίππα Touchais,  Αθήνα 1996.

           

           

           

ΔΙΚΤΥΟΓΡΑΦΙΑ

Αποστολάκου Στ., «Κνωσός» «Αρχαιολογικός χώρος Πολιόχνης» στην ιστοσελίδα του Υπουργείου Πολιτισμού Αθλητισμού, Μεγάλοι Αρχαιολογικοί Χώροι διαδικτυακός τόπος: http://odysseus.culture.gr/h/2/gh251.jsp?obj_id=9663

Γιοματάρης Μ., «Αρχαιολογικός χώρος Πολιόχνης» στην ιστοσελίδα του Υπουργείου Πολιτισμού Αθλητισμού, Μεγάλοι Αρχαιολογικοί Χώροι διαδικτυακός τόπος: http://odysseus.culture.gr/h/3/gh352.jsp?obj_id=2534

Ψυχογυιού Ο., «Μυκήνες»  στην ιστοσελίδα του Υπουργείου Πολιτισμού Αθλητισμού, Μεγάλοι Αρχαιολογικοί Χώροι διαδικτυακός τόπος: http://odysseus.culture.gr/h/3/gh352.jsp?obj_id=2573

---

[1] Ε. Μαντζουράνη, Προϊστορική Κρήτη- Τοπογραφία και Αρχιτεκτονική: Από τη νεολιθική Εποχή έως και τους νεοανακτορικούς χρόνους, ( Αθήνα 2002 ) σελ. 15.

[2] Μ. Πυργάκη, « Η Εποχή του Χαλκού στον Ελληνικό Χώρο» στο Π. Πετρίδης κ.α., Αρχαιολογία στον Ελληνικό Χώρο: Κύρια Αρχαιολογικά Πεδία στον Ελληνικό Χώρο και η Πολιτισμική Αξία τους, Τόμος Β΄ ( Πάτρα 2002 ) σελ. 78-79.

[3] Στο ίδιο, σελ. 81.

[4] R.Treuil- P. Darcque – J.Cl. Poursat – G. Touchais, Οι Πολιτισμοί του Αιγαίου, μτφρ. Ο. Πολυχρονοπούλου – Α. Φιλίππα Touchais ( Αθήνα 1996 ) σ.σ. 180-185.

[5] Στο ίδιο, σελ.  182-185.

[6] Στο ίδιο, σελ.  185 και 196.

[7] Στο ίδιο, σελ.  185.

[8] Στο ίδιο, σελ.  199.

[9] Στο ίδιο, σελ.  185.

[10] Στο ίδιο, σελ. 185.

[11] Μ. Πυργάκη, ό.π. σελ. 88-89.

[12] Στο ίδιο, σελ.  88-89.

[13] Μ. Γιοματάρης, «Αρχαιολογικός χώρος Πολιόχνης» στην ιστοσελίδα του Υπουργείου Πολιτισμού Αθλητισμού, Μεγάλοι Αρχαιολογικοί Χώροι διαδικτυακός τόπος: http://odysseus.culture.gr/h/3/gh352.jsp?obj_id=2534

[14] Μ. Πυργάκη, ό.π. σελ. 88-89.

[15] Στο ίδιο, σελ. 89.

[16] Στο ίδιο, σελ. 93-95.

[17] R.Treuil- P. Darcque – J.Cl. Poursat – G. Touchais, ό.π. σελ.  223-224.

[18] Ε. Μαντζουράνη, ό.π. σελ. 85.

[19] Μ. Πυργάκη, ό.π. σελ.  98.

[20] Cl. Mosse – A. Schnapp Gourbeillon, Επίτομη Ιστορία της Αρχαίας Ελλάδας (2.000 – 31 π.Χ ), μτφρ. Λ.Στεφάνου ( Αθήνα 2007⁸ ) σελ. 68.

[21] Ε. Μαντζουράνη, ό.π. σελ. 170-171.

[22] R.Treuil- P. Darcque – J.Cl. Poursat – G. Touchais, ό.π. σελ. 308-310.

[23] Ε. Μαντζουράνη, ό.π. σελ.  172.

[24] Σ. Αλεξίου, «Απολογισμός και Προοπτικές των Αρχαιολογικών Ερευνών» στο Σ. Αλεξίου κ.α., Πεπραγμένα Θ΄ Διεθνούς Κρητολογικού Συνεδρίου- Ελούντα 2001  ( Ηράκλειο 2006 ) σελ. 142.

[25] Ε. Μαντζουράνη, ό.π. σελ. 170.

[26] Α. Παπαγιαννοπούλου, «Οι Προϊστορικοί Χρόνοι» στο Α. Παπαγιαννοπούλου κ.α., Τέχνες Ι: Ελληνικές Εικαστικές Τέχνες, Επισκόπηση Ελληνικής Αρχιτεκτονικής και Πολεοδομίας- Προϊστορική και Κλασική Τέχνη, Τόμος Α ( Πάτρα 1999 ) σελ. 116.

[27] Ε. Μαντζουράνη, ό.π. σελ.  91.

[28] Στο ίδιο, σελ.  89-91.

[29] Μ. Πυργάκη, ό.π. σελ. 110.

[30] Στο ίδιο, σελ.  112-113.

[31] Cl. Mosse – A. Schnapp Gourbeillon, ό.π. σελ.  67 και 71.

[32] Στ. Αποστολάκου, «Κνωσός» «Αρχαιολογικός χώρος Πολιόχνης» στην ιστοσελίδα του Υπουργείου Πολιτισμού Αθλητισμού, Μεγάλοι Αρχαιολογικοί Χώροι διαδικτυακός τόπος: http://odysseus.culture.gr/h/2/gh251.jsp?obj_id=9663

[33] Cl. Mosse – A. Schnapp Gourbeillon, ό.π. σελ. 67.

[34] Στο ίδιο, σελ. 72.

[35] Μ. Πυργάκη, ό.π. σελ. 113-114.

[36] R.Treuil- P. Darcque – J.Cl. Poursat – G. Touchais, ό.π. σελ.  489.

[37] Μ. Πυργάκη, ό.π. σελ.  122.

[38] Cl. Mosse – A. Schnapp Gourbeillon, ό.π. σελ. 84.

[39] Ο. Ψυχογυιού, «Μυκήνες» στην ιστοσελίδα του Υπουργείου Πολιτισμού Αθλητισμού, Μεγάλοι Αρχαιολογικοί Χώροι διαδικτυακός τόπος: http://odysseus.culture.gr/h/3/gh352.jsp?obj_id=2573

[40] R.Treuil- P. Darcque – J.Cl. Poursat – G. Touchais, ό.π. σελ.  492.

[41] Ο. Ψυχογυιού, ό.π. διαδικτυακός τόπος: http://odysseus.culture.gr/h/3/gh352.jsp?obj_id=2573

[42] Στο ίδιο,  διαδικτυακός τόπος: http://odysseus.culture.gr/h/3/gh352.jsp?obj_id=2573

[43] Cl. Mosse – A. Schnapp Gourbeillon, ό.π. σελ. 81-82.

[44] Στο ίδιο,  σελ. 81-82.

[45] Ο. Ψυχογυιού, ό.π. διαδικτυακός τόπος: http://odysseus.culture.gr/h/3/gh352.jsp?obj_id=2573

[46] R.Treuil- P. Darcque – J.Cl. Poursat – G. Touchais, ό.π. σελ. 489.

[47] Στο ίδιο,  σελ.  489.

[48] Μ. Πυργάκη, ό.π. σελ.  121.

[49] Στο ίδιο,  σελ. 121.

[50] Cl. Mosse – A. Schnapp Gourbeillon, ό.π. σελ. 84-86.

[51] Στο ίδιο,  σελ.  89 και σ.σ. 94-97.

[52] Στο ίδιο,  σελ.  63.

[53] Στο ίδιο,  σελ.   90-92.

[54] Στο ίδιο,  σελ.   84.

[55] Μ. Πυργάκη, ό.π. σελ. 122.

[56] Cl. Mosse – A. Schnapp Gourbeillon, ό.π. σελ.  85.

[57] Στο ίδιο,  σελ. 93.

[58] Στο ίδιο,  σελ. 52-53.

[59] Στο ίδιο,  σ.σ. 99-103.